Ruh sağlığı konusunda sorunlar yaşayanlar, yardım almak için kimlere başvurabilir?
Ülkemizde hekimlik yetkisi olmayan dolayısı ile psikiyatrik hastalıklara tanı koyma ve tedavi etme yeterliliği ve ehliyeti olmayan çeşitli meslek gruplarına üye birçok kişi istenmeyen sonuçlar doğuracak tanı ve tedavi uygulamalarına girişmekte, bu durum halk sağlığını tehdit etmektedir.
Konu ile ilgili yasal düzenlemeler olmasına karşın yetersiz denetim, kimi basın yayın kuruluşlarında bu kişi ve kurumların sorumlu yayıncılık anlayışı ile bağdaşmayan bir şekilde yapılan tanıtımları gibi unsurlar da eklenince, sorun daha da karmaşık hale gelmektedir. Sonuçta ne yazık ki, ruhsal sorunlar yaşayan kişiler, ehil olmayan ellerde zaman kaybetmekte, ekonomik kayıplar yaşamakta ve kimi zaman da ruhsal açıdan zarar görmektedir. Bu alanlarda kayıplara uğrayan kişiler daha iyi bir yaşamları olabileceğine dair umutlarını yitirdikleri yıpratıcı bir süreç yaşayabilmektedir.
Bu olumsuz durumların giderilmesine yönelik olarak başta Türkiye Psikiyatri Derneği olmak üzere, Türk Psikologlar Derneği ve diğer paydaş kuruluşlar, gerek ruh sağlığı ile ilgili gerekli yasal düzenlemelerin yapılması ve kamuoyunun bilgilendirmesine yönelik faaliyetlerle çok değerli bir emek ve çaba ortaya koymaktadırlar.
Ülkemizde ruh sağlığı alanında birçok yetersiz ve yanlış bilgilenme söz konusudur. Örneğin sıklıkla psikolog ya da psikiyatrist tamamen aynı işi yapan iki kişi gibi anlaşılabilmektedir. Bu nedenle, mesleki alanlarının birbiriyle ortak yönleri olsa da, başta aldıkları eğitim ve tıbbi tedavi uygulama yetkisi olmak üzere önemli farklılıkları olan iki grup birbirine karıştırılabilmektedir.
Ruh sağlığı ile ilgili hangi sorunlar, bozukluklar veya hastalıklar söz konusu olduğunda hangi ruh sağlığı profesyonellerine başvurulmasının, tedavi ve destek süreci için doğru bir başlangıç olacağını açıklığa kavuşturmalıyız. Böylece yetki ve sınır aşımı, ekonomik ve tıbbi kayıp ve zararların önüne geçmek mümkün olabilir.
Ruh sağlığı özünde bir ekip işidir ve bir ekip çalışması içerisinde yürütülmelidir. Ruh sağlığı ekibinde yer alan çalışan kişiler, bir başka deyişle ruh sağlığı profesyonelleri aşağıdaki mesleklerden oluşur:
- Psikiyatri hekimi
- Pratisyen hekim/Aile hekimi
- Psikolog/Klinik Psikolog
- Psikiyatri hemşiresi
- Sosyal hizmet uzmanı
- Psikolojik Danışmanlar
Ruh sağlığı ile ilgili sorun yaşayan kişiler, kimi zaman, nereye başvuracakları, hangi ruh profesyoneline hangi durum için gitmelerinin doğru olacağı konusunda kararsızlık yaşayabilmektedir. Bu konuda doğru bir rehberlik sunabilmek için öncelikle ruh sağlığı ekibini oluşturan ruh sağlığı profesyonellerini tanımlayalım:
PSİKİYATRİ HEKİMİ
Ruhsal rahatsızlıkların teşhisi ve tedavisi, koruyucu ruh sağlığı, ruhsal bozuklukların toplum temelli tedavileri alanında çalışan, 6 yıl süreli Tıp Fakültesi eğitimini tamamlayarak tıp fakültesinden tıp doktoru olarak mezun olduktan sonra, 4 yıl süren tıpta uzmanlık (ihtisas) eğitimini “Ruh Sağlığı ve Hastalıkları” alanında tamamlayarak, Psikiyatr (Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı) olmuş uzman hekimdir.
Psikiyatri uzmanlık eğitimi, YÖK kriterlerine göre değerlendirilen eğitim yeterlilikleri açısından, diğer branşlarda tamamlanan: “ Lisansüstü eğitim kapsamında; Doktora, Tıpta Uzmanlık Sanatı, Sanatta Yeterlik Eğitimi” seviyelerini içerir.
Psikiyatri Hekimi, hem almış olduğu tıp eğitimi nedeniyle ruhsal hastalıklarla ilişkili olabilecek bedensel sağlıkla ilgili nedenler ve genel tıbbi hastalıklar hakkında, hem de insanın ruhsal yapısı hakkında gerekli donanıma sahip olduğu için, ruhsal durumları tanımlama, teşhis etme ve gerektiğinde tedavi etmek için şart olan yetki, bilgi ve donanıma sahip kişidir.
Psikiyatri hekimi, bir ruh sağlığı sorununun tanımı, teşhis ve tedavisinde klinik karar verici olarak ruh sağlığı ekibinin koordinasyonu sağlar.
Psikiyatrik hizmetin kaliteli olarak verilebilmesi için başvuru sırasında ilk klinik değerlendirme, gerekirse ruh sağlığı ekibinin diğer bileşenlerine (klinik psikolog, psikolojik danışman vb.) yönlendirme, tedaviyi uygulama ve planlama, gerekiyorsa ruhsal rehabilitasyonun planlaması aşamalarını koordine eder.
Ruh sağlığı alanında, kişiye uygulanacak tedavinin planlanması ve yürütülen tedavinin değerlendirilmesi tamamıyla psikiyatri hekiminin yetkisinde ve sorumluluğundadır.
Ruhsal sorunlarla ilgili her türlü teşhisi koymak, tedaviyi planlamak, ilaç ve biyolojik diğer tedavi yöntemlerinin yanı sıra, uygun görülen psikoterapiyi uygulamak ve planlamak da tamamen psikiyatri uzmanlarının sorumluluğu ve yetkisi içindedir. Başka hiçbir meslek grubunun, bu uygulamaları bağımsız olarak yapma yetkisi yoktur. TC Yasaları ile bu yetki sadece psikiyatri hekimlerine verilmiştir.
Ruhsal sorunların çoğu ilaç tedavisi gibi biyolojik tedaviler, psikoterapi yöntemleri veya bu yöntemlerin birlikte kullanıldığı yöntemler ile başarıyla tedavi edilebilmektedir. Dolayısıyla bu yöntemlerden hangisinin veya hangilerinin, nasıl bir planlama dahilinde kullanılacağı konusunda yasalarımıza göre tek yetkili kişi psikiyatri hekimidir.
Önemle altını çizmeliyiz ki; Psikoterapi tıbbi bir müdahaledir. Psikoterapi uygulamaları, psikiyatri hekiminiz tarafından veya onun yönlendirmesiyle belirli bir terapi konusunda eğitim ve yetkinliği olan bir klinik psikolog tarafından yapılabilir. Ruhsal durumunuza uygun olan tedavi şekline, yaşadığınız ruhsal sorunun tıbbi bir değerlendirme süreci sonrasında ortaya çıkan gerekliliklere uygun olarak, psikiyatri hekiminiz karar verir.
PSİKOLOG/KLİNİK PSİKOLOG
Psikolog: Fen-Edebiyat fakültelerinin 4 yıllık psikoloji bölümünden mezun olmuş kişilere psikolog denilmektedir. Psikoloji lisans eğitimi sırasında, psikoloji bölümü öğrencileri, rutin eğitim programları içinde hasta görüşmesine dayalı uygulamalı klinik eğitim, süpervizyon veya yapılandırılmış standardize psikoterapi eğitimi almamaktadırlar. Psikoloji eğitimi, sağlık bilimleri alanında değil, sosyal bilimler alanında ve teoriye dayalı olarak verilen bir eğitimdir.
Psikoloji lisans eğitimini tamamlayan, bir başka deyişle Fen-Edebiyat fakültelerinin psikoloji bölümlerinden mezun olan psikologların sağlık alanında tanı veya tedaviye dayalı bağımsız ve bireysel bir uygulama yapmaları söz konusu olamaz ve yasal değildir. Çünkü genel sağlığın önemli bir bileşeni olan ruh sağlığını ilgilendiren bir sorunda, temel tıbbi bilgileri olmayan birinin, ayırıcı tanı yapması, tedavi planlaması ve uygun şeklide yürütmesi mümkün olmayacağından, eğitimi Fen-Edebiyat fakültelerinin psikoloji bölümlerinden lisans eğitimini tamamlayarak mezun olma düzeyinde olan psikologların, hasta görüşmesine dayalı klinik bir uygulamada yer alması söz konusu değildir.
Psikologlar, klinik ortamlarda psikiyatri hekimi ile birlikte ruhsal hastalıklara tanı koyulması ve tedavi hizmetleri sırasında, tıbbi ekibin bir parçası olarak çalışırlar. Aynı şekilde koruyucu ruh sağlığı ve rehabilitasyon hizmetlerinde ruh sağlığı ekibi içerisinde yer alırlar.
Klinik Psikolog: Şu anki tanımlamada, lisans eğitimleri üzerine (Fen-Edebiyat fakültelerinin psikoloji bölümlerinden mezun), sosyal bilimler alanında klinik psikoloji üzerine yüksek lisans/doktora yapmış psikologlara denilmektedir. Türkiye’de yüksek lisans eğitimlerinde psikiyatri klinikleri nadiren kullanılmaktadır. Oysa Avrupa Psikolog Dernekleri Federasyonu (EFPA) psikoloji lisans eğitiminde dahi klinik eğitimin esas olduğunu ve bu eğitimlerin de “sağlık kurumlarında” yapılması gerektiğini belirtmektedir. Diğer bir deyişle hasta ile karşılaşmadan, klinik uygulama olmaksızın yapılacak teoriye dayalı doktora programları ile klinik psikolojide yeterlik kazanılamaz.
Sosyal bilimler alanında psikolojinin çeşitli yan dallarında yüksek lisans veya doktora programlarını tamamlamış olan psikologlara verilen bilim uzmanı ya da bilim doktoru unvanları, işletme, hukuk vb. gibi diğer bilim dallarında verilen akademik unvanlara karşılık gelmektedir, tıp doktorlarının (psikiyatri hekimlerinin) sahip olduğu doktor ünvanlından tamamen farklıdır. Bu kişiler akademik ortam dışında sağlık kuruluşlarında çalışmak istediklerinde lisans eğitimi almış psikologların görev pozisyonunda çalışabilirler.
Klinik psikologlar bilimsel geçerliliği kabul edilmiş, kanıta dayalı, uluslararası alanda resmi olarak tanınan, standardize eğitimlerden geçerek belgelendirilirlerse psikiyatri hekiminin yasal sorumluluğunda ve koordinasyonunda psikoterapi yapmaya yetki kazanırlar. Aynı şekilde koruyucu ruh sağlığı ve rehabilitasyon hizmetlerinde ruh sağlığı ekibi içerisinde yer alırlar.
Klinik psikologlar da psikologlar gibi bağımsız ve bireysel olarak tanı koyamaz ve tedavi yapamazlar.
PSİKİYATRİ HEMŞİRESİ
Standart hemşirelik eğitiminin üzerine psikiyatri hemşireliği yüksek lisansı yaparak uzmanlaşmış hemşirelerdir.
Birinci basamak sağlık kuruluşlarında ve psikiyatri kliniklerinde görev alırlar. Danışmanlık verme, tavsiyelerde bulunma, ruh sağlığının uzun dönemli korunmasına yönelik hizmetlere destek verme ve hekimin önerdiği medikal tedavileri uygulama görevlerini yerine getirirler.
Psikiyatri hemşiresi bilimsel geçerliliği kabul edilmiş uluslarası alanda resmi olarak tanınan standardize bir eğitim almak koşuluyla, eğitim aldığı ilgili alanda bazı psikoterapi yaklaşımlarını psikiyatri hekimi sorumluluğunda uygulayabilirler.
SOSYAL HİZMET UZMANI
Ruh Sağlığı ekibinde yer alan sosyal hizmet uzmanları, ruh sağlığı alanında hizmet vermek için özel eğitim almış sosyal hizmet uzmanlarıdır.
Ruh Sağlığı bozukluğu olan bireylere, özellikle de kronik ve düzenli tıbbi destek ve tedavi gerektiren ruhsal hastalığı olan bireylere, barınma, gündelik yaşam, eğitim gibi alanlarda psikiyatrik tedavi ve destek hizmetleri kapsamında yapılan planlamalar doğrultusunda, psikiyatri hekimi sorumluluğunda destek olurlar.
Ruh Sağlığı ile ilgili sorunların tanı ve tedavi aşamalarında tek başlarına yer alamazlar.
Sosyal hizmet uzmanları bilimsel geçerliliği kabul edilmiş uluslarası alanda resmi olarak tanınan standardize bir eğitim almak koşuluyla, eğitim aldığı ilgili alanda bazı terapi yaklaşımlarını psikiyatri hekimi sorumluluğunda uygulayabilirler.
PSİKOLOJİK DANIŞMANLAR
Eğitim fakültelerinin psikolojik danışmanlık ve rehberlik bölümlerinden mezun kişilerdir. Sağlık alanı dışında, başta eğitim kurumlarında olmak üzere danışmanlık ve rehberlik verme görevlerini üstlenirler. Ayrıca ruhsal hastalığı olmayan kişilere yaşam sorunlarıyla daha iyi başa çıkmalarını sağlamaları için danışmanlık verirler.
Birinci basamak sağlık kuruluşlarında aile hekimi, psikiyatri ünitelerinde de psikiyatri hekimi denetiminde çalışırlar.
Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik dışında, ruh sağlığı ile ilgili sorunların tanı ve tedavi süreçlerinde yer alamazlar.
Psikolojik Danışmanlar, bilimsel geçerliliği kabul edilmiş uluslarası alanda resmi olarak tanınan standardize bir eğitim almak koşuluyla, eğitim aldığı ilgili alanda bazı terapi yaklaşımlarını psikiyatri hekimi sorumluluğunda uygulayabilirler.
ÖNEMLE ALTINI ÇİZMEK GEREKİR Kİ;
Yukarıda sıralanan meslek grupları dışında kalan
“Yaşam Koçu, NLP Uzmanı, Kişisel Gelişim Uzmanı, vb.” gibi alanlarda faaliyet gösterdiğini ifade eden kişiler, ruh sağlığı ekibi içerisinde yer almamaktadırlar ve ruh sağlığı profesyoneli değildir.
Dolayısıyla yasal açıdan ruhsal bir sorunun değerlendirme ve çözümü ile ilgili hiçbir şekilde hizmet sunması söz konusu olamaz.
Çünkü bir kez daha önemle vurgulamak gerekir ki, ruh sağlığı genel sağlığın bir parçasıdır. Dolayısıyla, ruh sağlığı alanında hizmet sunabilmek için gereken lisans (fakültelerin ilgili bölümleri), yüksek lisans ve doktora (ruh sağlığı alanında) ve uluslarası alanda resmi olarak tanınan, kanıta dayalı, standardize bir psikoterapi eğitimini tamamlamamış olan hiç kimse ruh sağlığı ile ilgili bir konuda yetkili değildir.
Bu konuda uygulamalara temel oluşturan 1219 sayılı Kanun ve Mesleki Görev Tanımları Yönetmeliği’ne göre:
“ Klinik psikolog; psikoloji veya psikolojik danışma ve rehberlik lisans eğitimi üzerine klinik ortamlarda gerekli pratik uygulamaları içeren klinik psikoloji yüksek lisansı veya diğer lisans eğitimleri üzerine psikoloji veya klinik psikoloji yüksek lisansına ilaveten klinik psikoloji doktorası yapan sağlık meslek mensubudur.”
“Klinik psikolog, nesnel ve yansıtmalı ölçüm araçları, gözlem ve görüşme teknikleri kullanarak psikolojik değerlendirme ile uluslararası teşhis ve sınıflama sistemlerinde hastalık olarak tanımlanmayan ve TC Sağlık Bakanlığı’nın da uygun bulduğu durumlarda psikoterapi işlemleri yapar. Hastalık durumlarında ise ancak ilgili uzman tabibin teşhisine ve tedavi için yönlendirmesine bağlı olarak psikoterapi uygulamalarını gerçekleştirir.”
“Psikoloji lisans eğitimi üzerine ilgili mevzuata göre TC Sağlık Bakanlığı tarafından uygun görülen psikolojinin tıbbi uygulamalarıyla ilgili sertifikalı eğitim almış ve yeterliliğini belgelemiş psikologlar sertifika alanlarındaki tıbbi uygulamalarda görev alabilirler.”
“Uzman tabibin teşhis ve yönlendirmesiyle ya da bağımsız olarak yapılabilecek mesleki uygulamalar, bu bentteki prensipler çerçevesinde TC Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.”
Ayrıca TC Sağlık Bakanlığı’nın ruh sağlığı hizmeti sunan tüm meslekler için görev, yetki ve sorumluluk tanımlarını içeren bir yasanın sağlanması için yoğun ve özverili bir çalışma, başta Türkiye Psikiyatri Derneği olmak üzere alanda yer alan başlıca meslek derneklerince halen yürütülmektedir. Bu çabalar doğrultusunda sağlanacak “Ruh Sağlığı Yasası” temelinde düzenlemeler, sınırları ve yetkinlikleri yeterince belirlenmediği için ruh sağlığı sorunları olan ve ruh sağlığı alanında çözüme ve tedaviye ihtiyaç duyan kişilerin istismarına yol açma riski taşıyan kişi ve kuruluşların faaliyetlerinin engellenmesini mümkün kılacaktır.
Bu bilgiler ışığında, ruh sağlığı sorunları yaşayan bir kişinin, önce mevcut ruhsal sorunu, genel tıbbi durum değerlendirmesini de içeren bütüncül bir değerlendirmeden geçmek üzere Psikiyatri Uzmanına başvurması, yapılan değerlendirme sonucuna göre psikiyatri uzmanının yaptığı tedavi planlaması ve yönlendirmesi doğrultusunda, gerekli görülürse ruh sağlığı ekibinin ilgili diğer birimlerine yönlendirdiği bir yol haritasının izlemesi uygun olacaktır.
KAYNAKLAR
https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/6/ruh-sagligi-calisanlari-gorev-tanimlamasi, 24.01.2022
https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/7/ruh-sagligi-sorunlari-olanlar-once-kime-basvurmali, Uzm. Dr. Mehmet YUMRU, Türkiye Psikiyatri Derneği Bilimsel Toplantılar Sekreteri, 24.01.2022
